ایران با میانگین بارش سالانه (۲۵۴ میلیمتر) بلندمدت ( و ۲۱۰ میلیمتر) در یکی از کم‌آب‌ترین منطقه‌های دنیا قرار گرفته است. این عوامل موجب شده تولید بخش بزرگی از فرآورده‌های کشاورزی در ایران وابسته به آب‌های سطحی و زیرزمینی باشد.
«جواد بذرافشان» و همکاران بر مبنای آمار و مستندهای گردآوری شده از مراجع معتبر، وضعیت کنونی منابع و مصرف آب در کشور را در گزارشی با عنوان «بررسی اسنادی وضعیت منابع و مصرف آب کشاورزی در ایران: واکاوی وضعیت موجود، آسیب‌شناسی و راه‌های برون‌رفت از چالش‌ها»، در مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی جلد ۶ شماره ۱ منتشر کرده است.
در این گزارش، کفایت منابع آب کشاورزی در شرایط کنونی و آینده، جایگاه کشور از نظر منابع و مصرف آب در دنیا، آسیب‌شناسی و راه‌های برون‌رفت از وضع موجود مورد بررسی قرار گرفته است. مطلب پیش‌روبخشی از اطلاعات مهمی است که در این بررسی علمی مطرح شده است.
اقلیم ایران از نظر بارش چه وضعیتی دارد؟
در هر ناحیه جغرافیایی، مجموعه عوامل اقلیمی شامل بارندگی، دما، رطوبت هوا، تابش دریافتی از خورشید و باد که از عامل‌هایی مانند عرض جغرافیایی، توپوگرافی، فاصله از دریا و جریان‌های جوی تأثیر می‌پذیرند، سبب تشکیل اقلیم‌های گوناگون می‌شوند.
موفقیت در تولید فرآورده‌های کشاورزی در مناطق جغرافیایی مختلف تا اندازه بسیار زیادی بستگی به شناخت کافی از پتانسیل‌های اقلیمی آن مناطق دارد. در تعیین پتانسیل اقلیمی نواحی تولید کشاورزی هم، توجه به شرایط میانگین وضع هوا (شناخت اقلیم) و خطرهای اقلیمی ضروری است.
طبق پژوهش‌های مرتبط با شناخت اقلیم ایران در طرح جامع آب کشور، که با استفاده از آمار ۱ هزار و۱۰۰ ایستگاه باران‌سنجی و ۵۰۷ ایستگاه دماسنجی در سیستم طبقه‌بندی اقلیمی دومارتن گسترش یافته به انجام رسید، مشخص شد که ۶۵ درصد مساحت کشور زیر پوشش اقلیم خشک، ۲۰ درصد در گستره اقلیم نیمه‌خشک و بقیه در اقلیم‌های مدیترانه‌ای تا بسیار مرطوب قرار می‌گیرند.
نقشه همبارش ایران در طرح جامع آب کشور برمبنای داده‌های ۱ هزار و ۱۰۰ ایستگاه باران‌سنجی و بازنگری آن بر پایه داده‌های بلندمدت ۱ هزار و ۴۴۱ ایستگاه با تفکیک ۱×۱ کیلومترمربع، میانگین سالانه درازمدت بارش در ایران از ۱۳ میلیمتر در مرکز کویر لوت تا ۲ هزار و ۳ میلیمتر در جنوب غربی دریای خزر متغیر است. براساس آمار، بارش همان ایستگاه‌ها، میانگین سالانه بارش ایران ۲۵۴ میلیمتر گزارش شده است.
البته این مقدار در دهه‌های اخیر به دلیل خشکسالی‌ها کاهش یافته و بر پایه پژوهش‌های ترابی با استناد به ایستگاه‌های وزارت نیرو ۲۱۰.۴ میلیمتر محاسبه شده است. در پژوهش یادشده، میانگین بلندمدت (۱۳۳۰-۳۱ تا ۱۳۹۰-۹۱) بارش سال آبی در کشور ۲۳۲.۴ میلیمتر برآورد شده است.
در پژوهشی دیگر، ناصری و همکاران بر پایه آمار وزارت نیرو میانگین بارش درازمدت ۵۰ ساله (۱۳۴۲-۴۳ تا ۱۳۹۲-۹۳) و کوتاه‌مدت هفت‌ساله (۱۳۸۶-۸۷ تا ۱۳۹۲-۹۳) را به ترتیب ۲۴۹ و ۲۰۶ میلیمتر برآورد کردند، که از نظر مقدار با میانگین درازمدت به دست آمده در سایر پژوهش‌های علمی به تقریب همخوانی دارند.
بخش بزرگی از زمین‌های مستعد زراعت در ایران منطبق بر نواحی است که بارش سالانه آن‌ها در محدوده ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیمتر قرار می‌گیرد، که دشت‌های آذربایجان و شمال خراسان، دامنه‌های البرز و شرق و غرب زاگرس و کوه‌های مرکزی را شامل می‌شود.
ایران در منطقه خاورمیانه از نظر سرانه منابع آب تجدیدپذیر به ازای هر نفر برابر با ۲۰۲۰ مترمکعب در رتبه دوم، پس از عراق استدر برآورد پتانسیل اقلیمی کشاورزی به ویژه در مورد زراعت دیم، مقدار بارش سالانه و دقیق‌تر از آن، مقدار بارش مؤثر، صرف‌نظر از شرایط ادافیک، ریخت‌شناسی زمین و شیب و مرغوبیت خاک، بنیادی‌ترین مؤلفه برآورد محسوب می‌شود. بارش مؤثر، مقدار آبی از بارندگی است که قابل دسترس گیاه است و به‌طور مستقیم در مراحل مختلف رشد و نمو به مصرف آن می‌رسد. مقدار آن برحسب نوع محصول و اقلیم از روی بارش سالانه و رژیم سالانه بارش و دما قابل برآورد است و کمبود آن در زراعت آبی باید با آبیاری تأمین شود.
طبق گزارش بانک جهانی، ایران در منطقه خاورمیانه از نظر سرانه منابع آب تجدیدپذیر با ۲۰۲۰ مترمکعب برای هر نفر درسال در رتبه دوم، پس از عراق با۳۰۷۷ مترمکعب برای هر نفر درسال، قرار می‌گیرد. آن هم در حالی که موسسه تحقیقات آب، سرانه آب تجدیدپذیر کشور را بر مبنای آمار نزدیک به ۱۷۶۸ مترمکعب بیان کرده است. حتی بر مبنای رقم‌های جدید ارائه شده، به دلیل کاهش منابع آب تجدیدپذیر و افزایش جمعیت کشور سرانه آب تجدیدپذیر به یک هزار و ۳۴۶ مترمکعب در سال رسیده است.
حجم منابع آب تجدیدپذیر سرزمینی در سال‌های نرمال ۱۲۸.۵ میلیارد مترمکعب در سال است که کشور ما از این نظر در جایگاه نخست و پس از آن عراق با ۳۵.۲ میلیارد مترمکعب در رتبه دوم قرار می‌گیرد. رقم ارائه شده توسط بانک جهانی اکنون در دوره‌های خشکسالی کاهش یافته و به ۱۰۵ میلیارد مترمکعب رسیده است. حجم منابع آب ورودی از مرزها به کشور در حدود ۹ میلیارد مترمکعب است. رتبه اول این نوع منابع آب مربوط به مصر ۵۶.۵ میلیارد مترمکعب و ایران در جایگاه چهارم پس از عراق قرار دارد.
ارزش آب مجازی صادراتی بسیار بالاست اما با توجه به بحران منابع آب کشور، ارزش آب مجازی تولید شده در مقایسه با ارزش واقعی آب، بسیار ناچیز استایران بیشترین صادرات آب مجازی خاورمیانه را دارد
براساس تعاریف ارائه شده، آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فراورده کشاورزی در فرایند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است؛ به طور مثال برای تولید یک کیلوگرم گندم ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف شده است.
توسعه‌دهندگان ایده آب مجازی معتقدند با صادرات و واردات کالا و محصولات، حجم زیادی آب جابجا می‌شود که از آن به عنوان تجارت آب مجازی نام برده می‌شود. در تئوری تجارت آب مجازی، به منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه شده که به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیت‌های تجاری پر سود اختصاص دهند.
در ایران تقریبا ۱۲ میلیون هکتار زمین زراعی وجود دارد که هشت میلیون هکتار به شکل فاریاب و بقیه به شکل دیم کشت می‌شود. میزان آب مصرفی کشاورزی تقریبا ۹۴ درصد آب مصرفی را به خود اختصاص داده است. چنین مصرفی از آب برای کشاورزی کار درستی به حساب نمی‌آید زیرا در دنیا فقط نزدیک به ۶۰ درصد از آب مصرفی هر کشور به کشاورزی اختصاص می‌یابد. مقدار مصرف آب برای بخش دامپروری و نگهداری از گاو شیرده، از ۶۰ لیتر در روز تا یک لیتر در روز برای پرورش مرغ تغییر می‌کند.
تجارت خالص آب مجازی یعنی آبی که برای تولید محصولات کشاورزی به کار می‌رود، در کشور هم ۶.۸ + میلیارد مترمکعب است. مصر با مثبت ۱۸.۹ میلیارد مترمکعب بالاترین تراز تجارت و سوریه با منفی ۴.۱ میلیارد مترمکعب کمترین تجارت آب مجازی را دارد.
«زارعی و جعفری» در تحقیقاتی که انجام دادند، میانگین آب مجازی ۱۶ محصول صادراتی کشاورزی در ایران در فاصله سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ را حدود ۴ هزار و ۴۶۸ لیتر بر کیلوگرم و میانگین آب مجازی ۱۶ محصول وارداتی کشاورزی را در همین سال‌ها ۲ هزار و ۷۱۴ لیتر بر کیلوگرم برآورد کردند. بنابراین، ایران از نظر فرآورده‌های کشاورزی جزو کشورهای صادرکننده آب مجازی است.
بررسی این پژوهشگران نشان می‌دهد ارزش آب مجازی صادراتی بسیار بالا است اما با توجه به بحران منابع آب کشور، ارزش آب مجازی تولید شده در مقایسه با ارزش واقعی آب، بسیار ناچیز است.
ثبت دیدگاه