به گزارش پایگاه خبری راه وطن استاد مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز دانشکده مطالعات جهان گفت: نگرانی اصلی ایران از توافق اخیر ارمنستان و آذربایجان، احتمال حضور دولتهای بیگانه، بهویژه ایالات متحده، در این منطقه است. آمریکا اخیراً وارد این ماجرا شده و نگرانیهایی وجود دارد که اگر این مسیر تحت مدیریت آمریکا قرار گیرد، ممکن است این کشور بتواند نفوذ خود را اعمال کند.
در پی توافق روز گذشته آذربایجان و ارمنستان با میانجیگری دونالد ترامپ، بار دیگر موضوع مسیرهای مواصلاتی در قفقاز جنوبی به صدر توجه تحلیلگران و افکار عمومی بازگشته است. این توافق که در ظاهر بر بازگشایی مسیرهای ارتباطی و توسعه همکاریهای منطقهای متمرکز است، در بطن خود پرسشهای مهمی درباره جزئیات و پیامدهای عملیاتی آن برمیانگیزد.
یکی از اصلیترین ابهامات، ماهیت و موقعیت مسیر پیشبینیشده در این توافق است؛ مسیری که برخی گمانهزنیها آن را همسو یا حتی منطبق با طرح موسوم به «دالان زنگزور» میدانند. این طرح از سال ۲۰۲۰ تاکنون بهعنوان یکی از حساسترین مسائل ژئوپلیتیک منطقه مطرح بوده و اجرای آن میتواند نقشه ارتباطات و توازن قدرت در قفقاز را بهشدت دگرگون کند.
تحلیلگران هشدار میدهند که عملیاتی شدن این کریدور، پیامدهای مستقیم بر مرز تاریخی ایران و ارمنستان خواهد داشت و معادلات سیاسی و امنیتی را در منطقه تحت تأثیر قرار میدهد. از همین رو، بررسی دقیق مفاد توافق و شفافسازی ابعاد آن، به ضرورتی فوری برای بازیگران منطقهای و جامعه بینالمللی تبدیل شده است.
برای بررسی این موضوع با «بهرام امیراحمدیان» استاد مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز دانشکده مطالعات جهان گفتوگو کردیم.
با توجه به اینکه توافق روز گذشته میان آذربایجان و ارمنستان ابهاماتی را به همراه داشته است، این سوال مطرح میشود که آیا مسیر مواصلاتی مطرحشده در این توافق همان «دالان زنگزور» است یا مسیر دیگری مدنظر است؟
در حال حاضر، موضوع کریدوری که برای اتصال دو بخش جداافتاده جمهوری آذربایجان از طریق خاک ارمنستان مورد نیاز است، مطرح شده است. به نظر من، درباره این موضوع گاهی بزرگنمایی یا توصیف بیش از حد خطرناک صورت گرفته است. اگر با دقت و درایت بیشتری به این مسئله نگاه کنیم، میبینیم که یک کشور میخواهد از خاک کشوری دیگر به مقصدی در کشوری ثالث عنوان مسیر ترانزیتی استفاده کند که به آن کریدور گفته می شود. کریدور، به معنای راهی در خاک یک کشور است که کشورهای دیگر را به هم متصل میکند. کشوری که این کریدور در خاک آن قرار دارد، تمامی قوانین، مقررات، حاکمیت قانونی، نظامی، امنیتی و بازرسیهای مربوط به آن مسیر را در اختیار دارد. اگر کشوری که مسیر ترانزیتی در آن واقع شده، اجازه استفاده از آن را ندهد، هیچ کشوری نمیتواند به زور از آن بهرهبرداری کند.
توافق کنونی که درباره آن بحث میشود، ریشه در موافقتنامه آتشبس سال ۲۰۲۰ بین ارمنستان و آذربایجان دارد که با میانجیگری روسیه و به ابتکار رئیسجمهور این کشور امضا شد. این سند، یک سند حقوقی مورد تأیید شورای امنیت سازمان ملل نیست و همین امر باعث بروز اختلافاتی شده است. بر اساس بند ششم این موافقتنامه، قرار بود ارامنه ساکن منطقه قرهباغ، که از گذشتههای دور بومی آن منطقه بودهاند، از طریق کریدوری به نام «دالان لاچین» با ارمنستان ارتباط برقرار کنند تا نیازهایشان مانند غذا، دارو و سایر ملزومات تأمین شود. این منطقه برای حدود ۲۰ سال تحت اشغال ارامنه بود و علاوه بر قرهباغ، مناطق حائلی بین قرهباغ و خاک ارمنستان نیز در کنترل آنها قرار داشت. در سال ۲۰۲۰، آذربایجان موفق شد این مناطق اشغالی را بازپس بگیرد.
در بند نهم این موافقتنامه، بهعنوان اقدامی متقابل، آمده است که ارمنستان نیز اجازه خواهد داد تا آذربایجان از طریق مسیری در شرق ارمنستان به بخش برونمرزی خود، یعنی نخجوان، که در غرب ارمنستان و دور از خاک اصلی آذربایجان قرار دارد، دسترسی پیدا کند. شایان ذکر است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و درگیری بین آذربایجان و ارمنستان، نخجوان از طریق کریدوری در خاک ایران، موسوم به کریدور ارس، با خاک اصلی آذربایجان در ارتباط بود و این مسیر برای حدود ۳۰ سال مورد استفاده قرار گرفت. پس از بازپسگیری قرهباغ توسط آذربایجان، حدود ۱۲۰ هزار ارمنی ساکن این منطقه مجبور به مهاجرت اجباری به ارمنستان شدند. در آن زمان، ارمنستان اعلام کرد که به دلیل عدم اجرای بند ششم موافقتنامه توسط آذربایجان، تعهدی برای اجرای بند نهم ندارد.
این موافقتنامه به هر حال یک سند حقوقی الزامآور نیست، بلکه صرفاً توافقی دوجانبه است. این موضوع باعث پیچیدگیهایی شد و در ایران نیز در رسانهها بهگونهای مطرح شد که گویی ایجاد این کریدور ممکن است مرز ایران با ارمنستان را قطع کند یا مشکلاتی ایجاد نماید. اما واقعیت این است که این مسیر صرفاً یک راه(جاده و ریل) در خاک ارمنستان و تحت حاکمیت این کشور است. ایران از طریق «پل دوستی» در منطقه رود ارس با ارمنستان و از طریق شمال ارمنستان با جمهوری گرجستان و دریای سیاه در ارتباط است. نکته اساسی این است که نگرانی اصلی ایران، احتمال حضور دولتهای بیگانه، بهویژه ایالات متحده، در این منطقه است. آمریکا اخیراً وارد این ماجرا شده و نگرانیهایی وجود دارد که اگر این مسیر تحت مدیریت آمریکا قرار گیرد، ممکن است این کشور بتواند نفوذ خود را اعمال کند. دولت ارمنستان تأکید دارد که حاکمیت این مسیر کاملاً در اختیار این کشور است و طبق توافق، تحت نظارت ارمنستان خواهد بود. شرکتهای آمریکایی قرار است در این مسیر فعالیتهایی مانند تأمین امنیت رفت و آمد وسایل نقلیه باری و مسافری، بازسازی جاده، ایجاد ایستگاههای خدماتی، جایگاه سوخترسانی و نظایر آن با نظارت و حاکمیت و قوانین و مقررات دولت ارمنستان انجام دهند، زیرا ارمنستان برای ایجاد و راه اندازی کریدور، منابع مالی کافی برای این کار ندارد.
با این حال، نگرانی دیگر این است که آمریکا ممکن است بخواهد کنترل این کریدور را در دست بگیرد و نفوذ خود را در منطقه تقویت کند. این مسیر ترانزیتی شامل مبادی ورودی و خروجی های بازرسی و گمرک است که عبور و مرور کالاها و مسافران در وسایل نقلیه در آن کنترل میشوند. کالاهایی که از این مسیر عبور میکنند، باید پلمپ شوند و تحت نظارت قرار گیرند تا اطمینان حاصل شود که محموله ورودی، همان محموله خروجی است(این در متن ترانزیت نهفته است). این مسائل در حال حاضر چالشهایی را برای ایران ایجاد کرده است. وقتی دولت ارمنستان موافقت کند که بخشی از خاکش بهعنوان کریدور مورد استفاده قرار گیرد، کشورهای دیگر نمیتوانند به این تصمیم اعتراض کنند، زیرا این موضوع در حیطه حاکمیت ارمنستان است.
با این حال، ارمنستان باید نگرانیهای ایران را در نظر بگیرد، زیرا روابط ایران و ارمنستان در صورت ایجاد مشکلات ممکن است تحت تأثیر قرار گیرد. ایران در زمان فروپاشی شوروی، با ساخت «پل دوستی» بر روی رود ارس، به ارمنستان کمک کرد تا از محاصره اقتصادی آذربایجان و ترکیه رهایی یابد. در واقع ایران هم به آذربایجان(کریدور ارس) هم به ارمنستان (پل دوستی) امکان ارتباط به جهان را از طریق خاک خود فراهم کرده است. پیشتر نخستوزیر ارمنستان برای برقراری آرامش در منطقه و پیشبرد امور ارتباطات (پیشنهاد ارمنستان برای ساخت کریدورها (تحت عنوان ترستنان چهارراه صلح) برای برقراری ارتباطات منطقه ای، با رئیسجمهور ترکیه و مقامات آذربایجان دیدار و گفتوگو کرده است.
طبیعی است که بر اساس حقوق بین الملل ایران قصد دخالت در امور داخلی ارمنستان را ندارد، اما میتواند نگرانیهای خود را مطرح نماید. یکی از نگرانیهای ایران، احتمال حضور ناتو یا انتقال تجهیزات نظامی از طریق این کریدور است که میتواند برای ایران تهدید محسوب شود. رسانههای ایران نباید بهصورت غیرکارشناسی به این موضوع بپردازند. خبر گزاری ایرنا، به عنوان یک خبرگزاری معتبر بین المللی، میتواند با برگزاری میزگردهایی با حضور کارشناسان ژئوپلیتیکی، سیاسی، اقتصادی و نمایندگان وزارت امور خارجه، به بررسی دقیق این موضوع بپردازد. چنین اقدامی توسط خبرگزاریهای رسمی مانند ایرنا میتواند به رفع حساسیتهای غیرضروری کمک کند. این حساسیتها گاهی به دلیل فضاسازی نادرست رسانهای ایجاد شده و میتواند روابط ایران با همسایگانش، از جمله آذربایجان، ترکیه و ارمنستان، را تحت تأثیر قرار دهد. ما علاقمند نیستیم در این منطقه تنش ایجاد شود و خواهان آرامش هستیم.
